“Hoe aan contact tracing doen bij mensen zonder adres en zonder rijksregisternummer en met een historisch gewortelde angst voor de overheid?”

Waarom is de aanwezigheid van Dokters van de Wereld in België in feite nodig? Ons zorgsysteem is toch één van de beste van de wereld?

Ons zorgsysteem is goed, behalve voor wie uit de boot valt.   Wist je dat 7 daklozen op 10 geen huisarts heeft?  En dat mensen zonder papieren of zonder dak boven het hoofd enorme administratieve calvarietochten moeten ondernemen om aan zorg te raken en daar dan ook vaker niet dan wel in slagen? Maar ook voor ‘gewone’ Belgen is ons zorgsysteem een stuk minder toegankelijk dan je zou denken.  1 op de 5 Belgen doet regelmatig aan zorguitstel omdat het te duur is. 100.000 Belgen zijn niet in orde met hun mutualiteit en hebben daardoor defacto geen toegang tot zorg.  In de grootsteden liggen die cijfers nog vele malen hoger.   Al voor de COVID-19 crisis was er dus al een probleem met de toegang tot zorg voor daklozen, mensen zonder papieren, sommige vluchtelingen & Belgen in armoede.  Door de epidemie werden deze ongelijkheden nog meer op scherp gezet.

Hoezo? 

De maatregelen die werden opgelegd door de federale overheid stonden in het prille begin van de epidemie mijlenver af van de leefwereld van onze patiënten.  We moesten in ons kot blijven, maar tienduizenden dakloze mensen in ons land hebben geen kot om in te schuilen.  We moesten onze handen wassen, maar hoe doe je dat als je geen toegang hebt tot sanitaire voorzieningen?   We moesten maskers en desinfectiegel kopen, maar hoe doe je dat als je al geen geld hebt om eten te kopen?  We moesten afstand bewaren, maar bewaar maar eens afstand in een slaapzaal met tientallen andere daklozen.

Daarnaast staan dakloze mensen, mensen zonder papieren, clandestiene sekswerkers & de vele Belgen in armoede letterlijk naast het gewone zorgsysteem, en dat al vele decennia lang.   Ze raken simpelweg niet aan zorg, slagen er niet in een arts te zien, worden doelbewust uitgesloten van ons zorgsyteem. Door de extra druk op het zorgsysteem, vielen ze al helemaal uit de boot.  Daarom heeft Dokters van de Wereld besloten om een tandje bij te steken en deze mensen tijdens de ganse epidemie bij te staan met medische hulp en preventie.

Hoe hebben we dat gedaan?

We zijn momenteel met 20 projecten actief in ons land.  Sommige bestonden al voor de crisis en werden uitgebreid en aangepast aan de COVID-19 richtlijnen.  Tijdens de hele epidemie bleven we bijvoorbeeld actief met medische teams in 8 opvangcentra voor daklozen en  werd onze Medibus uitgebreid met artsen en extra locaties over gans Brussel. Onze permanente zorgcentra en zorgantennes in bijvoorbeeld Oostende, La Louvière, Namen Brussel en Antwerpen bleven toegankelijk voor onze patiënten.   Alles samen kunnen we zo  duizenden mensen helpen met medische zorg en preventie.  

Hoe zit het met het aantal COVID-besmettingen bij onze doelgroepen? 

In april werden we door de Brusselse regering gevraagd om 2500 kwetsbare mensen te testen op COVID.  We trokken hiervoor naar meer dan 50 locaties, van  kraakpanden tot en met hotels en opvangcentra voor daklozen.  In totaal testte 4% positief: dat is ongeveer hetzelfde cijfer als de Vlaamse woonzorgcentra.   Ondanks het feit dat onze patiënten door hun leefomstandigheden meer risico lopen en er vanuit de overheid weinig werd gedaan voor kwetsbare mensen, viel het  aantal besmettingen dus redelijk  goed mee.  Dat komt door de inzet en samenwerking tussen vele humanitaire organisaties, de solidariteit van de vele vrijwilligers en de steun vanuit lokale overheden, steden en gemeenten.

De eerste golf leek zich eerder te richten op de middenklasse.  De tweede golf zit nu meer verspreid in volkswijken en bij mensen met een lagere socio-economische status.  Vrezen we meer besmettingen in de kabinetten en zorgbussen van Dokters van de Wereld?

Momenteel zien we nog geen grote sprongen maar we monitoren de situatie nauwgezet op.   Het virus grijpt nu meer in bij mensen en plekken waar wij zorg bieden:  de armere buurten, dichtbevolkte wijken en mensen jonger dan 60.  Het is goed mogelijk dat er ook in Brussel clusters zullen ontstaan van besmettingen bij onze populaties.  Als dat gebeurt moeten we de quarantainecentra voor daklozen opnieuw uitbreiden: Artsen zonder grenzen staat alvast klaar om opnieuw een tweede centrum te openen.  Daarnaast moeten we ervoor zorgen dat deze mensen getest en opgevolgd kunnen worden op een lokaal niveau. 

Daarnaast zitten we met enorme uitdagingen op contact tracing?

Absoluut. Contact tracing bij kwetsbare populaties is  een extreem moeilijke opdracht:  vaak gaat het om mensen zonder adres & zonder rijksregisternummer, hierdoor passen ze sowieso al niet in het federale contact tracing systeem dat  deze data gebruikt als vertrektpunt.

Daarnaast zijn onze populaties wantrouwig.  Ze zijn bang dat er implicaties zullen zijn als ze hun gegevens doorgeven, ze zijn bang hun slaapplek te verliezen in de nachtopvang of bij de vrienden waar ze logeren.  Of ze zijn bang  uitgewezen of opgepakt te worden: het jarenlange repressieve beleid zorgt er nu voor dat vluchtelingen en mensen zonder papieren enorm  angstig zijn bij alles wat naar ‘overheid’ ruikt.  Hun ervaringen zijn daarvoor te negatief, te traumatiserend, te bestraffend geweest.  

Daarnaast weten onze patiënten veel minder goed in kaart te brengen wie ze hebben gezien:   een dakloze slaapt bvb op straat of in slaapzalen, ga dan maar eens na met wie je in contact bent geweest.  Of stel je in de plaats van een sekswerker:  zij of hij kan onmogelijk zeggen met welke klanten ze in contact is geweest.

Sowieso is het klassieke model met (centrale) callcentra in deze context totaal naast de kwestie: veel van onze patiënten hebben niet eens een telefoon.   De enige manier om bij onze populaties aan contact tracing te doen is door te werken op micro-niveau, met kleinschalige mobiele teams die niet verscholen zitten achter een scherm en een microfoon in een landscape bureau maar naar hun leefwereld trekken, een vertrouwensband opbouwen en tegelijk inzetten op gezondheidspromotie, sensibilisering en preventie vooraleer over te gaan naar testing of contact tracing. 

Welke les moeten we trekken uit deze epidemie als het gaat over kwetsbare mensen in België ?

Dit soort epidemieën tonen nogmaals de noodzaak van een toegankelijk en inclusief zorgsysteem.  Er zitten te veel drempels ingebouwd in onze zorg waardoor mensen systematisch en soms doelbewust uitgesloten worden van zorg.  Dat is niet enkel moreel en wettelijk onaanvaardbaar maar vormt een risico voor de volksgezondheid.  Dat toont deze epidemie zwart op wit aan.

Onze pleidooi voor een inclusief zorgsysteem dat mensen niet uitsluit op basis van inkomen, papieren of het hebben van een woning, brengen wij al vele jaren. Nog nooit is de urgentie van onze boodschap zo pertinent geweest als vandaag.  Nog nooit hebben de feiten ons zo hard gewezen op de noodzaak van een toegankelijk zorgysteem.  Vandaag zijn het de vrijwilligers en humanitaire organisaties die ervoor zorgen dat kwetsbare mensen in ons land beschermd worden tegen het virus,  medisch worden opgevolgd en met andere woorden geen vogel voor de kat zijn.   Maar eigenlijk zou het niet mogen zijn dat wij het enige vangnet zijn. Wij hopen dat het beleid en de politici zich na de COVID-19 crisis zullen bezinnen en komaf maakt met het huidige zorgsysteem dat mensen discrimineert op basis van nationaliteit, papieren of inkomen.