Sociaal Werkers van de Wereld

OPINIESTUK DOOR DIDIER BOOST

Didier Boost is gastprofessor binnen de Master in het Sociaal Werk van UAntwerpen en postdoctoraal onderzoeker aan de Universiteit van Amsterdam. In het kader van zijn doctoraatsproefschrift ‘(Re)Claiming Human Rights: A Critical Realist Exploration of Rights-Based Social Work’ deed hij onderzoek in nauwe samenwerking met het Centrum voor Onthaal, Zorg en Oriëntatie (COZO) in Antwerpen.

‘Zonder hen, was ik vandaag dood’. Deze beklijvende woorden werden uitgesproken tijdens het allereerste interview dat ik als onderzoeker hield met patiënten van Dokters van de Wereld. Dat gesprek was emotioneel intens. De persoon nam mij doorheen zijn migratieverhaal en vertrouwde mij toe hoe het leven inmiddels had plaatsgemaakt voor overleven. ‘Zonder hen, was ik vandaag dood’. De echo van die uitspraak blijft mij tot vandaag achtervolgen. Niet enkel om de bittere ernst van die woorden, maar vooral omwille van de sereniteit waarmee ze over zijn lippen rolden. Alsof het volstrekt normaal is dat mensenrechten zomaar met de voeten worden getreden. Wat mij nog het meest verraste, is dat hij hier klaarblijkelijk niet verwees naar artsen of verpleegkundigen. Voor hem waren het geen medici, maar wel sociaal werkers die hem uit de greep van een nakende dood wisten los te wrikken. Door samen met hem het recht op specialistische zorg in het reguliere systeem af te dwingen.

Vandaag is het World Social Work Day. De ideale gelegenheid om de suggestie van enkele patiënten ter harte te nemen en niet meer enkel te spreken over Dokters, maar vanaf nu ook over Sociaal Werkers van de Wereld. Binnen Dokters van de Wereld België zijn er ondertussen 11 sociaal werkers actief, verspreid over de Humanitaire Hub en de Centra voor Onthaal, Zorg en Oriëntatie in Antwerpen en Brussel. Met deze korte bijdrage wil ik kort stilstaan bij het noodzakelijk belang van hun werk om de drieledige doelstelling – verzorgen, getuigen en sociale verandering – van Dokters van de Wereld te realiseren.

Toegang

De toegang tot zorg is een noodzakelijke voorwaarde om een menswaardig leven te kunnen leiden. Hoewel dit fundamentele mensenrecht ons in theorie allen toekomt, toont de dagdagelijkse praktijk een ander verhaal. Het recht op zorg kent immers verschillende toegangspoorten, maar wordt ook door allerlei poortwachters bewaakt. Dat betekent dat heel wat mensen in kwetsbare situaties uit de zorgboot vallen.

Het sociaal werk speelt een onmiskenbare rol in van dat recht op papier een recht in de realiteit te maken. Niet door mensen zelf te verzorgen, maar wel door samen met hen die toegangspoorten te openen en poortwachters ter verantwoording te roepen. De sociaal werkers beroepen hier op hun expertise rond het publieke zorgsysteem, procedures en (migratie)recht. Hierdoor zijn ze spilfiguur in de interdisciplinaire teams van Dokters van de Wereld, omdat ze als geen ander de voorwaarden kennen en mogelijkheden scheppen, maar ook uitputten om het recht op zorg in het reguliere systeem te claimen.

Waar anderen verzorgen, begeleiden sociaal werkers mensen actief naar duurzame verandering.

Sociaal werkers genezen sociaal onrecht door mensenrechten terug te brengen tot hun absolute kern van medemenselijkheid

Bestaansrecht

De verhalen die ik beluisterde hadden telkens één ding met elkaar gemeen. Wanneer mensenrechten niet worden gerespecteerd, schuilt ontmenselijking om de hoek. Van het illegaliseren van personen tot situaties van regelrechte uitbuiting, mishandeling en verkommering. ‘Wij zijn toch geen onmensen. Wij zijn toch geen dieren? Waarom moeten ze ons zo behandelen?’ Dat vroegen de patiënten waarmee ik sprak zich terecht af.

Doorheen onze gesprekken werd duidelijk dat sociaal werk voor hen een ruimere betekenis had dan louter toegang tot zorg te proberen verwerven. De sociaal werkers brengen hun bestaansrecht tot uiting. Door ruimte te creëren voor intermenselijke ontmoeting en hen als medemens te zien, te aanhoren en te behandelen. Die vermenselijking zat veelal vervat in kleine, alledaagse en informele handelingen zoals een glimlach of aanraking, het delen van verdriet en vreugde, maar ook het tonen van authentieke interesse in hun verleden, heden en toekomst. Die nabijheid en betrokkenheid maakt – in de woorden van patiënten – dat ‘een mens terug mens kan zijn’.

De sociaal werkers genezen met andere woorden sociaal onrecht door mensenrechten terug te brengen tot hun absolute kern van medemenselijkheid.

Uitbreiden

Wie bij Dokters van de Wereld aanklopt, bevindt zich meestal in een situatie van existentiële onzekerheid. De sociaal werkers handelen vanuit die onzekere ruimte om de burgerschapsclaims van mensen te ondersteunen. Dit zowel formeel als informeel. Dat betekent dat ze mensen informeren, maar ook bijstaan rond hun verblijfstatuut en zoektocht om te ontsnappen uit de wachtkamer van onze samenleving. Daarnaast erkennen en faciliteren ze ook hoe er zelfs in de meest precaire situaties als medeburger geageerd kan worden. Door bijvoorbeeld ouders te ondersteunen in de communicatie met de school van hun kinderen, samen te participeren aan sociaal-culturele activiteiten of hen te begeleiden naar zinvolle dagbesteding, noodopvang en materiële hulp.

De sociaal werkers zorgen dat gezondheid niet louter vanuit een medisch oogpunt wordt benaderd en er aandacht is voor sociale determinanten.

Veranderen

Voor bepaalde groepen in de samenleving dreigt gezondheidszorg te verglijden van een fundamenteel mensenrecht naar een humanitaire gunst. Hierin schuilt het gevaar dat organisaties als Dokters van de Wereld als een vanzelfsprekend of blijvend noodzakelijk onderdeel van het maatschappelijk weefsel worden beschouwd. De sociaal werkers zijn betrokken in het voeren van pleidooi en het opzetten van een tegenbeweging die gezondheidszorg terug van gunst naar recht wil dwingen. Dit onderdeel van hun praktijk kent verschillende uitingsvormen zoals het in beeld brengen van doorleefde getuigenissen, in dialoog treden met beleidsmakers en politici, maar ook strategisch procederen en mensen bijstaan tot in de rechtbank.

Het sociaal werk wil als mensenrechtenberoep dus niet enkel bijdragen tot de realisatie van individuele rechten. Binnen Dokters van de Wereld zijn ze een cruciale partner in het streven naar en strijden voor structurele verandering.